Imię nasze Gestalt – recenzja książki „Więcej niż człowiek”

Zaczyna się od wyrzutków

Z początku wydaje się, że głównym bohaterem Więcej niż człowiek będzie bardzo specyficzna postać – osoba niezbyt sprawnie posługująca się językiem, mroczna, zarazem zamknięta w sobie i rozpływająca się w otaczającym ją świecie. Co gorsza, autor od razu nazywa tę postać „głupkiem”, nawet jeśli baśniowym. Bardzo trudno zrozumieć, o czym właściwie będzie ta historia, kiedy patrzy się na nią oczyma Sama, samotnego faceta, którego świat przerasta. Czasem jak trawa rozpychająca korzeniami chodnik, bo w głowie słyszy nie tylko swoje myśli.

Kolejni bohaterowie mają się chyba jeszcze gorzej – pojawiają się siostry więzione przez ojca, by nie pobrudziły się odpryskami grzesznego świata za ogrodzeniem. Czarnoskóre bliźniaczki z opóźnieniami rozwojowymi. Dziewczynka, której boi się jej własna matka. Niemowlak nazywany Małym lub… Mongołem. Więcej niż człowiek to powieść z 1953 roku, a Joanna Pers (tłumaczka Delany’ego czy VanderMeera) zdecydowała się przełożyć ją wiernie, zachowując określenia obecnie uznawane za niecenzuralne. Uważam, że to świetna decyzja, bo Sturgeon, korzystając ze środków dostępnych w latach 50., jednocześnie podważa ich zasadność. Pewność, że to, co przeciętny, zdrowy i czysty obywatel uważa za brzydkie i chore, naprawdę godne jest w najlepszym razie litości.

Więcej niż człowiek to fantastyka z pogranicza horroru i superhero. Wymienione powyżej „biedne dzieciaki” stanowią elementy większej całości, dopiero razem tworzą osobowość, czy też sieć umysłów stanowiących jedność obdarzoną niezwykłymi talentami. Telepatia, telekineza, teleportacja – młodzi mutanci właśnie nadeszli i nikt nie jest gotowy na to, w jaki sposób mają zamiar żyć. Także oni sami.

Pułapki umysłu

Kolejnego narratora poznajemy w gabinecie psychoanalitycznym. To on wyjaśni nam, co właściwie się stało, jak udało się poskładać różne osoby w jeden byt – homo gestalt, osobowość ponadjednostkową, zupełnie nową jakość w ewolucji naszego gatunku. Razem z Gerrym zrozumiemy przede wszystkim przebieg wydarzeń, ale niekoniecznie ich znaczenie. Ta część będzie już bliżej standardowej literatury fantastycznej.

Z monologu wymagającego klienta rozłożonego na klasycznej kozetce wyłania się obraz grupy osób poniekąd na siebie skazanych. Gdzieś jeszcze tli się w nich indywidualność domagająca się wolności dla siebie i dla pozostałych. Krok po kroku, wspomnienie po wspomnieniu zobaczycie, jak bardzo nie mogą się odnaleźć w społeczeństwie. To musi rodzić silne emocje, poczucie wyższości i odrzucenia, pogardy i tęsknoty za innymi.

Filozoficzne science fiction

Niespodziewanie Sturgeon sprowadzi nas na trop pytania, które musi pojawić się w gatunku superbohaterskim – czy mutanci są coś winni zwykłym ludziom? Czy w ogóle są częścią ludzkości? A jeśli są, to czy obowiązuje ich etyka i moralność? Jak właściwie mają wchodzić w relacje z resztą świata? Zrobi to, dokonując jeszcze jednej wolty fabularnej, wrzucając nas w historię kolejnej wytrąconej z normalnego trybu życia postaci.

Sturgeon jest często uznawany przez anglojęzycznych krytyków za jednego z pionierów literackiej i filozoficznej fantastyki. Faktycznie, jego twórczość leży bardzo daleko od pulpy lub powieści przygodowej, które w latach 50. wyznaczały ramy gatunku. Czyta się go jak prozę psychologiczną, do której stopniowo przenikają elementy niesamowitości, gdzie wieje grozą i zagadką, jak w dobrym horrorze Shirley Jackson. A kiedy już poczujemy dreszcze, okaże się, że niepokój ma być podstawą refleksji, eksperymentu myślowego. Co by było, gdyby powstał nowy gatunek człowieka? Wbrew pozorom nie jest to pytanie nieżyciowe; w końcu wiele subkultur czy mniejszości sprawia na statecznych obywatelach wrażenie stworzeń z zupełnie innego porządku, dla których zwyczajnie nie ma miejsca w społeczeństwie.